W 1674 r. w Sępólnie mieszkało już 45 Żydów, co stanowiło prawie jedną czwartą populacji miasta. W 1816 r. narodowości żydowskiej była już ponad połowa mieszkańców miasta – około 1200 osób.

Obecny widok na miejsce, gdzie istniała synagoga, fot. Maciej Bór

Odrębna gmina żydowska w Sępólnie ukształtowała się najprawdopodobniej w początkach XVIII w. Wcześniej podporządkowana była gminie wyznaniowej w Złotowie. Pierwsza synagoga powstała w 1734 r. Kolejną wzniesiono, najprawdopodobniej na miejscu poprzedniej, w 1899 r.
W połowie XIX w. istniało już bractwo pogrzebowe, przytułek dla ubogich i instytucja zajmująca się pomocą żywnościową. Statut gmina otrzymała w 1859 r. Działał tu tzw. okręg synagogalny, który obejmował swoim zasięgiem 25 miejscowości, w tym : Dąbrówkę, Kamień, Komierowo, Lutowo, Obkas, Sośno i Wałdowo.
Po 1920 r. większość Żydów wyjechała w głąb Niemiec. Gmina powiększyła się dopiero w 1932 r., po włączeniu w jej skład zlikwidowanego kahału w Więcborku.
Żydzi, którzy pozostali w Sępólnie, we 1939 r. zostali przez Niemców aresztowani. Osadzono ich w obozie tymczasowym w Radzimiu. W końcu miesiąca zostali rozstrzelani. Zwłoki polano kwasem siarkowym i zakopano w parku nad jeziorem. Pozostałe przy życiu osoby wysiedlono. Jesienią 1939 r. Żydów w Sępólnie już nie było. Synagoga została rozebrana w 1940 r. Z cegieł wybudowano w 1941 r. nowy most na rzece Sępolence.

Resztki tumby na terenie dawnego kirkutu

Kirkut w Sępólnie

Kirkut sępoleńskiej gminy żydowskiej znajdował się przy ul. Jeziornej. Powstał w drugiej połowie XIX w. w sąsiedztwie jeziora. Obejmował powierzchnię 2,5 ha. Został zniszczony w czasie II wojny światowej. Na cmentarzu można jeszcze znaleźć pojedyncze fragmenty nagrobków.

Opracowano na podstawie: T. Kawski, Mniejszość żydowska na Krajnie w XIX i XX wieku, [w:] Dziedzictwo kulturowe na Krajnie i Pałukach. Wybrane problemy z dziejów Krajny Nakielskiej (związki Krajny z Pałukami), Nakło nad Notecią 2004, s. 217-245.

Posłuchaj programu:

część pierwsza

część druga