- środa, 29 lipca 2020 13:11
Chojnice
Straszny swąd spalenizny. Wydarzenia z początku 1945 roku w chojnickiej Dolinie Śmierci – część II
Dokumenty z Muzeum Historyczno-Etnograficznego im. Juliana Rydzkowskiego w Chojnicach
Zbiory Muzeum Historyczno-Etnograficznego im. Juliana Rydzkowskiego w Chojnicach również zawierają dokumenty, które rzucają dodatkowe światło na wydarzenia z początku 1945 roku mające miejsce w chojnickiej Dolinie Śmierci. Są to materiały zebrane i przygotowane w ramach działalności Powiatowego Komitetu Uczczenia Ofiar Zbrodni Hitlerowskich w Chojnicach.
Już pierwsze źródło otwierające zespół akt na temat działalności Komitetu zawiera cenne informacje. Jest to tabelaryczne zestawienie miejsc w powiecie, gdzie dochodziło do mordowania Polaków w czasie II wojny światowej. Pierwsza pozycja to Ostrówek oraz podstawowe dane zebrane w trakcie prac Komitetu. Z tabeli wynika, że miał tam znajdować się grób masowy, który – co niezwykle ważne – nie był ekshumowany. W dodatkowych uwagach zaznaczone jest, że szczątki ofiar zostały spalone.
Drugi materiał historyczny zbieżny z powyższym to Spis miejsc straceń i grobów na terenie powiatu chojnickiego ofiar zbrodni hitlerowskich. Tabelę ponownie otwiera Ostrówek. Pierwotna szacunkowa liczna ofiar wpisana w stosowną rubrykę to 1000 osób, która została w późniejszym czasie przekreślona i zastąpiona liczbą 600. W sekcji dotyczącej dodatkowych uwag jest kluczowa adnotacja, z której wynika, że „Miejsce to zabezpieczono i nie będzie ekshumowane na rozkaz konserwatora wojewódzkiego”.
Kolejne ważne dane ze względu na podejmowaną w tym miejscu problematykę zawiera odpis protokołu z zebrania Komitetu, które miało miejsce 10 września 1945 roku w hotelu Urbana w Chojnicach. Odnotowano w nim wypowiedź Juliana Rydzkowskiego, który zauważył, że życzeniem konserwatora zabytków jest, żeby grobu ciałopalnego na razie nie ekshumować. Do tego tematu, jak wynika z ogółu zachowanej do chwili obecnej dokumentacji, nigdy nie wrócono. Spalone szczątki ofiar ze stycznia 1945 roku z pewnością zalegają w jeszcze nieodkrytym miejscu na Polach Igielskich.
Instytut Pamięci Narodowej w Gdańsku – delegatura w Bydgoszczy
Z dokumentów zdeponowanych w bydgoskiej delegaturze Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku za szczególnie istotne uznano dwa zespoły akt:
- Ds. 51/69 Georg Anger i inni członkowie Selbstschutzu podejrzani o zabójstwo 182 obywateli polskich jesienią 1939 r. w miejsc. Chojnice,
- S 5/71 Heinrich Mocek i inni podejrzani o liczne zabójstwa dokonane na obywatelach polskich od września do listopada 1939 r. na terenie pow. Chojnice.
W zebranych materiałach, mimo że dotyczą zasadniczo niemieckich mordów z jesieni 1939 roku w Chojnicach i regionie, są także źródła związane z wydarzeniami z początku 1945 roku w Chojnicach. Część dokumentów to odpisy wyżej prezentowanych źródeł, z tego też powodu nie będą one ponownie referowane.
Jednym z nich są zeznania Juliana Rydzkowskiego, który był świadkiem na potrzeby prac Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Bydgoszczy. Jak wynika z dokumentu, był on osobiście na Polach Igielskich, dzisiejsza Dolina Śmierci, gdzie w styczniu 1945 roku zamordowano, jego zdaniem, transporty ludzi z Bydgoszczy lub Grudziądza. Mowa też jest o łopatach i kilofach zalegających w terenie. Nie wiadomo jednak z całą pewnością czy autor wiązał te artefakty z niemieckimi próbami tuszowania śladów zbrodni czy też przedmioty te były już pozostałościami po ekshumacjach z 1945 roku, które Komitet nadzorował.
Na potrzeby Komisji zeznawała również Jadwiga Piękna. Na przełomie mniej więcej stycznia i lutego 1945 roku widziała ona kolumnę ludzi prowadzoną ulicą Młyńską. Stwierdza, że z pewnością nie było to 1000 ludzi, a raczej liczba przekraczająca 100 osób. Świadek zapytał się o ich pochodzenie. Usłyszała odpowiedź, że są to więźniowie prowadzeni z Koronowa oraz Bydgoszczy. Z uzyskanych przez świadka informacji wynikało także, że osoby te zostały poprowadzone na Igły, czyli jak zaznacza Jadwiga Piękna, oznaczało to, że zostały rozstrzelane.
Z kolei odpis notki wiceprokuratora Edmunda Pyszczyńskiego do komendanta powiatowego milicji obywatelskiej z Chojnic z 5 czerwca 1970 roku trafnie oddaje wielość i różnorodność historii mówionych na temat zajść w Dolinie Śmierci z początku 1945 roku:
Według powtarzających się informacji mieli Niemcy wymordować na polach igielskich w ostatnich dniach przed ucieczką z Chojnic a więc ogólnie mówiąc – około 20 stycznia 1945 r. transport z kilkudziesięcioma czy kilkuset osób. Wieści krążą różne. Jedni mówią, że byli to więźniowie z Koronowa i Bydgoszczy, inny, że z Fordonu, gdzie było wyłącznie więzienie dla kobiet, inne informacje podają, że były to żydówki, jeszcze inne, że był to transport kobiet i mężczyzn, inni wspominają tylko mężczyzn. [...]. Niewątpliwie są ludzie, którzy transport ów widzieli na trasie przemarszu ul. Młyńską i Mickiewicza aż do Zakładu. [...] Inni mówią też, że Żydów przywożono koleją.
Kolejnym świadkiem zeznającym w 1970 roku o wydarzeniach drugowojennych była Salomea Jażdżewska. Świadek od pierwszej połowy lat 30. XX wieku mieszkała na ulicy Strzeleckiej. W bliżej nieokreślonym czasie, to znaczy pomiędzy końcem stycznia a początkiem lutego 1945 roku, widziała kolumnę ludzi, która ostatecznie była kierowana w kierunku byłych Krajowych Zakładów. Świadek przypuszcza, że więźniowie zostali rozstrzelani, ponieważ stamtąd już nikt żywy nie wracał.
Także Adam Zaremba zeznawał na temat styczniowych wydarzeń w chojnickiej Dolinie Śmierci. Przesłuchanie odbyło się 22 czerwca 1970 roku w Chojnicach. Z protokołu wynika, że mniej więcej na przełomie stycznia i lutego 1945 roku świadek widział kolumnę 80 osób, która była kierowana na ulicę Igielską. Kolumna składała się głównie z mężczyzn. Byli to więźniowie, na co wskazywał charakterystyczny ubiór – tzw. pasiaki. W grupie były też nieliczne kobiety, ok. 10, które również miały podobny ubiór, co mężczyźni. Pędzeni ludzie nie posiadali żadnych bagaży oraz tobołków. Prowadzeni byli przez mężczyzn ubranych w czarne mundury. Jak przypuszcza świadek, byli to członkowie SS. Po paru dniach Adam Zaremba dowiedział się, że osoby, które widział zostały rozstrzelane w Dolinie Śmierci a ich ciała spalono.
Z kolei 30 stycznia 1970 roku przesłuchiwano Agnieszkę Makowską na temat wydarzeń drugowojennych w Chojnicach. Świadek pracował w byłych Krajowych Zakładach pomiędzy 15 a 19 stycznia 1945 roku w kuchni, głównie przy struganiu ziemniaków. W tym czasie nie przetrzymywano w budynkach żadnych Polaków. Widziała jednak ok. 25 stycznia przypadkowo grupę ludzi prowadzoną ulicą Drzymały. Liczyła ona mniej więcej 15 ludzi. Kilka dni później świadek dostrzegł kolejną kolumnę ludzi, tym razem składającą się z około 50 osób. W jej skład wchodzili mężczyźni jak i kobiety. Agnieszka Makowska w swoich zeznaniach wspomina o jeszcze jednej dużej kolumnie ludzi, którą widziała – mogła ona liczyć nawet 100 osób. Świadek nie wiedziała, co się stało z prowadzonymi ludźmi.
Także zeznania Józefa Schuelkie potwierdzają fakt, że w styczniu 1945 roku palono ciała ofiar w Dolinie Śmierci. Świadek miał wiedzieć o tych wydarzeniach od brata Antoniego, który zbiegł w czasie wojny z Wehrmachtu i ukrywał się na gospodarstwie rodziców w Dolinie. Wtedy też słyszał strzały dochodzące z okolicznych pól oraz „widział ogień”.
Archeologia i ślady wydarzeń z początku 1945 roku w Dolinie Śmierci
Z analizy materiałów źródłowych nie wynika jednoznaczny obraz wydarzeń z początku 1945 roku, do których doszło w Dolinie Śmierci. Z archeologicznego punktu widzenia kluczowe znaczenie ma fakt, że z pewnością w drugiej połowie stycznia1945 roku Niemcy zamordowali bliżej nieokreśloną liczbę osób na północnych obrzeżach Chojnic. Ile było ofiar, kim w rzeczywistości byli nie wiadomo – materiały źródłowe znacząco różnią się. Co jednak najważniejsze, spalone szczątki ofiar nie były ekshumowane w ramach prac Powiatowego Komitetu Uczczenia Ofiar Zbrodni Hitlerowskich w Chojnicach. Te materialne ślady zbrodni w początku 1945 roku czekają na odkrycie. W trakcie pierwszych badań powierzchniowych z wykorzystaniem wykrywaczy metali odnaleziono kilka przedmiotów, które mogą być materialnymi śladami wydarzeń ze stycznia 1945 roku. Są to m.in. fragment aluminiowej łyżki, która ma wyraźne ślady nadpalenia. Inny artefakt to wytop aluminiowy, który mógł powstać w wyniku wrzucenia danego artefaktu lub artefaktów do stosu ciałopalnego (ryc. 1-2).
Rycina 1. Fragment nadpalonej aluminiowej łyżki, którą odnaleziono w Dolinie Śmierci w trakcie badań powierzchniowych przy użyciu wykrywaczy metali (fot. D. Kobiałka).
Rycina 2. Wytop aluminiowy powstały w wyniku kontaktu przedmiotu lub też przedmiotów aluminiowych z wysoką temperaturą – artefakt odnaleziony w trakcie badań powierzchniowych przy użyciu wykrywaczy matali w Dolinie Śmierci (fot. D. Kobiałka).
Podsumowanie
Z analizy zachowanych materiałów archiwalnych dotyczących masowych egzekucji na początku 1945 roku w chojnickiej Dolinie Śmierci bynajmniej nie wyłania się jednoznaczny obraz. Zeznania świadków różnią się, co daty rozstrzeliwań, ilości ofiar oraz tego kim w rzeczywistości byli i skąd pochodzili ci, których szczątki spalono na Ostrówku.
Jest jednak pewnym, że do rozstrzeliwań w Dolinie Śmierci na początku 1945 roku doszło. Nie ulega także wątpliwości, że ciała ofiar zostały spalone w celu zatuszowania śladów zbrodni. Niektórzy świadkowie widzieli, jak wraz z pędzonymi ludźmi Niemcy wieźli metalową beczkę (najprawdopodobniej z benzyną). To może sugerować, że chęć zamordowania więźniów i spaleniach ich ciał były z góry zaplanowane. Z materiałów archiwalnych wynika także, że członkowie Powiatowego Komitetu Uczczenia Ofiar Zbrodni Hitlerowskich w Chojnicach w trakcie jednej z wizji lokalnej na terenie Pól Igielskich widzieli przepalone drewno mające być pozostałością stosu ciałopalnego. W końcu, w dokumentach przygotowanych przez Powiatowy Komitet jest adnotacja, że stos i grób ciałopalny nie były ekshumowane.
Materialne dowody tej zbrodni z pewnością zalegają jeszcze gdzieś na północnych terenach dzisiejszych Chojnic. Namierzenie tego miejsca, choć bardzo trudne do zrealizowania, jest jednym z celów badań terenowych w ramach „Archeologii Doliny Śmierci”. Z tego też właśnie powodu tak ważna jest konserwatorska i społeczna ochrona obecnej Doliny Śmierci i pól ją okalających. Ta ziemia skrywa jeszcze szczątki ofiar z czasów II wojny światowej.
Dawid Kobiałka, Mikołaj Kostyrko, Filip Wałdoch
Archiwalia
Muzeum Historyczno-Etnograficzne im. Juliana Rydzkowskiego w Chojnicach
Teczka (bez sygnatury) związana z działalnością Powiatowego Komitetu Uczczenia Zbrodni Hitlerowskich w Chojnic.
Zbiór zdjęć (bez sygnatury) stanowiący dokumentację pogrzebu ofiar, które straciły życie w Dolinie Śmierci oraz wyniki prac ekshumacyjnych.
Instytut Pamięci Narodowej w Gdańsku – Delegatura w Bydgoszczy
Ds. 51/69 – Georg Anger i inni członkowie Selbstschutzu podejrzani o zabójstwo 182 obywateli polskich jesienią 1939 r. w miejsc. Chojnice;
S 5/71 – Heinrich Mocek i inni podejrzani o liczne zabójstwa dokonane na obywatelach polskich od września do listopada 1939 r. na terenie pow. Chojnice.
ZOBACZ RÓWNIEŻ:
- środa, 15 lipca 2020 21:56
Chojnice
Straszny swąd spalenizny. Wydarzenia z początku 1945 roku w chojnickiej Dolinie Śmierci – część I
- niedziela, 5 maja 2024 12:53
Gmina Brusy
Wypadek na drodze 235 - w pobliżu Męcikała auto uderzyło w drzewo (AKTUALIZACJA)
- niedziela, 5 maja 2024 8:49
Gmina Chojnice
Umowa na budowę oświetlenia w Moszczenicy k. Chojnic podpisana. Od jesieni zmiana godziny nocnego wyłączania latarni
- niedziela, 5 maja 2024 7:31
Woj. kujawsko-pomorskie ◆ Woj. pomorskie
Pogoda w regionie może być dziś niebezpieczna. IMGW wydał alerty drugiego stopnia przed burzami
- galeria: 100
- sobota, 4 maja 2024 22:01
Sport ◆ Chojnice
"Jestem zaszczycony, że mogłem tu dziś biegać". Chojnickie Biegi Strażackie odzyskały swoją rangę (FOTO, WYNIKI)
- sobota, 4 maja 2024 20:32
Chojnice
Na ulicy Sępoleńskiej w Chojnicach samochód osobowy potrącił nastolatka. Chłopca przewieziono do szpitala
- sobota, 4 maja 2024 14:00
Gmina Chojnice
Pożar lasu w Swornegaciach w gminie Chojnice. Na miejscu działało kilka zastępów straży pożarnej
- sobota, 4 maja 2024 9:08
Sport ◆ Chojnice
"Gramy dla Różyczki". W niedzielę (5.05.) w Chojnicach charytatywny turniej piłkarski, a jednocześnie impreza dla całych rodzin
- sobota, 4 maja 2024 8:46
Gmina Brusy
Michał Aftyka Quintet wystąpi jutro (5.05) w Centrum Kultury i Biblioteki w Brusach
- sobota, 4 maja 2024 8:01
Woj. kujawsko-pomorskie ◆ Woj. pomorskie
Dziś może zagrzmieć. IMGW wydał żółte alerty przed burzami dla naszego regionu
- galeria: 15
- piątek, 3 maja 2024 16:13
Chojnice
Folklor z całej Polski zaprezentowany w Chojnicach. Po raz 11. odbył się tu konkurs "Na Szlaku Kultur" (FOTO, WYNIKI)
- galeria: 9
- piątek, 3 maja 2024 13:51
Chojnice
Z chojnickiego rynku wystartował 5 Rajd Konstytucyjny. Na starcie było blisko 100 rowerzystów (FOTO)
- galeria: 20
- piątek, 3 maja 2024 12:46
Chojnice
Oficjalne obchody Święta Konstytucji 3 maja w Chojnicach. Była salwa honorowa i występ mażoretek (FOTO)
- piątek, 3 maja 2024 8:44
Chojnice
Chojnickie Biegi Strażackie kończą 40-stkę. Dziś (4.05.) na starcie stanie 200 zawodników
- piątek, 3 maja 2024 8:23
Gmina Brusy
W Brusach Brusach-Jagliach trwa "Majowe Wzmacnianie", czyli drzwi otwarte w skansenie artysty Józefa Chełmowskiego
- galeria: 9
- czwartek, 2 maja 2024 17:18
Chojnice
Chojniczanie spotkali się w czwartek (02.05) na Starym Rynku, by wspólnie uczcić Dzień Flagi Rzeczypospolitej Polskiej (FOTO)
- czwartek, 2 maja 2024 13:54
Chojnice Rozmowa i video
TATIANA OKUPNIK DZIŚ ZAŚPIEWA W CHCK. Przed koncertem odwiedziła WEEKEND FM
- czwartek, 2 maja 2024 11:59
Chojnice Rozmowa, video
"NA SZLAKU KULTUR" w Święto Konstytucji 3 maja w Chojnickim Centrum Kultury
- czwartek, 2 maja 2024 8:50
Gmina Czersk
Radni z Czerska będą wyrażali zgodę na sprzedaż gminnych nieruchomości
- czwartek, 2 maja 2024 8:25
Chojnice
Brygadier Henryk Koźlewicz jest już oficjalnie komendantem powiatowym PSP w Chojnicach (ROZMOWA)
- czwartek, 2 maja 2024 8:14
Chojnice
Wojskowa salwa honorowa i pokazy artystyczne. W Chojnicach jutro obchody 3-majowe
Podcasty Weekend FM
Zobacz również:
Im możesz pomóc:
Sport:
10:09Niespodziewana porażka Raduni Stężyca. Uległa u siebie 1:3 Wiśle Puławy. "Nie mamy nic na swoje usprawiedliwienie"
22:01"Jestem zaszczycony, że mogłem tu dziś biegać". Chojnickie Biegi Strażackie odzyskały swoją rangę (FOTO, WYNIKI)
9:08"Gramy dla Różyczki". W niedzielę (5.05.) w Chojnicach charytatywny turniej piłkarski, a jednocześnie impreza dla całych rodzin
18:29Po raz ostatni w tym składzie. Znajomi i bliscy zadają pytania Jakubowi Piekutowi na pożegnanie ze "Sportowym Weekendem" (WIDEO)
9:43Udany sezon nie zakończy się awansem do II ligi. PTPS Człuchów kończy finałowy turniej barażowy
Ostatnio dodane artykuły:
12:53Wypadek na drodze 235 - w pobliżu Męcikała auto uderzyło w drzewo (AKTUALIZACJA)
8:50W poniedziałek 6 maja odbędzie się pierwsza sesja nowej Rady Miejskiej w Tucholi
8:49Na plaży miejskiej w Więcborku powoli dobiega końca budowa skateparku
8:49Umowa na budowę oświetlenia w Moszczenicy k. Chojnic podpisana. Od jesieni zmiana godziny nocnego wyłączania latarni
8:48Mieszkańcy sfinansowali projekt, a miasto zbuduje drogę. W Człuchowie powstaną dwa kolejne "sięgacze"
7:31Pogoda w regionie może być dziś niebezpieczna. IMGW wydał alerty drugiego stopnia przed burzami
7:31Pogoda w regionie może być dziś niebezpieczna. IMGW wydał alerty drugiego stopnia przed burzami
22:01"Jestem zaszczycony, że mogłem tu dziś biegać". Chojnickie Biegi Strażackie odzyskały swoją rangę (FOTO, WYNIKI)
20:32Na ulicy Sępoleńskiej w Chojnicach samochód osobowy potrącił nastolatka. Chłopca przewieziono do szpitala
14:00Pożar lasu w Swornegaciach w gminie Chojnice. Na miejscu działało kilka zastępów straży pożarnej